Eén van de oudste weeshuizen: in Culemborg

Toegang tot het voormalige weeshuis

Elisabeth van Culemborg (1475-1555) was de laatste Vrouwe van de ‘heerlijkheid Culemborg’. Zij stierf kinderloos en liet een vermogen en landerijen na. In haar testament bepaalde zij dat haar nalatenschap ten goede moest komen aan de ‘regte armen’. Een kleine vierhonderd jaar lang is dat gedaan door aan wezen een thuis te bieden in het Elisabeth Weeshuis. Tegenwoordig biedt het Weeshuis onderdak aan het Elisabeth Weeshuis Museum, Brazzerie Wees is Anders, Bibliotheek Rivierenland, en Volksuniversiteit West Betuwe. Het Weeshuis is daarmee voor inwoners en bezoekers van Culemborg een prachtige plek om te ontdekken, te ontmoeten en te ontspannen in een historische ambiance. [Bron: stichtingelisabethweeshuis.nl]

We kwamen hier terecht door een bezoek aan De Witte Schuur. Een familieboerderij, maar ook een zorgboerderij met een winkel, een theetuin (waarvoor het nu te fris was) en een uitspanning in het Weeshuis. Dus fietsten we door naar het centrum van de stad. Daar dronken we koffie met een stukje verrukkelijke worteltaart.

In de tuin  van het voormalige weeshuis staat ze: Elisabeth van Culemborg. En zo kwamen we bij het museum. Waar we bij de entree een uitgebreide toelichting kregen, onder meer van een vrouw waarvan de grootmoeder in dit weeshuis had gewoond. Ze toonde een foto uit 1912 met daarop haar grootmoeder als jong meisje. "Nee, ze vertelde er niet veel over. Achteraf denk ik: we hadden haar veel meer moeten vragen. Maar dan kan nu niet meer."

Het museum - leve de Museum Jaarkaart - is niet groot, maar wel mooi, interessant en informatief. Je komt binnen in de keuken. Uiteraard mochten daar alleen de 24 meisjes komen. In de andere vleugel woonden 24 jongens: die kregen een andere opleiding.

Het leven in het weeshuis kent twee kanten. Dankzij de rijkdom van de instelling ontbrak het de kinderen aan niets. Ze hadden zelfs leren schoenen - terwijl blootsvoets of klompen in die tijd gewoon was. En ze kregen een opleiding, konden op hun twaalfde lezen en schrijven: de meeste niet-weeskinderen waren analfabeet.

De andere kant was: streng, saai, liefdeloos en in het begin ook nog lijfstraffen. Regelmatig deden kinderen pogingen te ontsnappen...

Elisabeth werd, zeker voor die tijd, erg oud: tachtig jaar. Ze trouwde twee keer, met een vermogende man. Hier is ze afgebeeld met haar twee mannen, toen die beiden rond de dertig waren. Uiteraard trouwde ze achtereenvolgend met deze mannen.

Een geboorte- en sterfjaar zijn niet van hem bekend; slechts weinig van zijn werken zijn overgeleverd. Toch is het zeker dat Jan Deys rond de jaren 1557-1575 werkzaam was in Culemborg. Een tastbaar bewijs daarvan staat in Museum Elisabeth Weeshuis: het drieluik met als centrale voorstelling het Laatste Avondmaal.

Alle verhalen op dit drieluik hebben als verbindend thema: wie vertrouwt op God, wordt niet in de steek gelaten. Daarnaast zijn alle afbeeldingen een vooraankondiging van het sacrament (heilige/rituele handeling) tijdens het Laatste Avondmaal. De handeling is het delen van het brood (symbool voor het lichaam van Christus) en het drinken van de wijn (symbool van het bloed van Christus). In 1573 werd het drieluik in de herbouwde Sacraments- of Wezenkapel van de St. Barbarakerk geplaatst, waar Deys het speciaal voor schilderde. Waarschijnlijk is het na vijf jaar vanuit de St. Barbarakerk overgebracht naar het Elisabeth Weeshuis, waar het sindsdien hangt. [Bron: MijnGelderland.nl]

De kamer van de protectoren. Het college van protectoren, dat al meer dan vierhonderdvijftig jaar de nalatenschap beheert, ondersteunt nog steeds de arme medemens in de lijn van het gedachtegoed van Vrouwe Elisabeth. Het uitgangspunt is: financiële steun bieden aan activiteiten op sociaal- maatschappelijk terrein in Culemborg en omgeving, als daar geen andere fondsen voor zijn.
De ‘regte armen’ van de 21e eeuw zijn volgens de huidige protectoren kinderen die er niets aan kunnen doen dat ze kansarm zijn en een steuntje in de rug kunnen gebruiken.

Als je in de buurt bent van Culemborg kan ik een bezoek aan dit museum van harte aanbevelen. Binnenkort verschijnt er een boek waarin de verhalen van 48 oud-bewoners staan. Wat herinneren zij zich en wat is er van hen terecht gekomen? Een uitgave om naar uit te kijken! In het museum is een aflevering van Klokhuis te zien waarin ook een oud-bewoner aan het woord is. Onthutsend... 

[Alle foto's: telefoon Pixel 7]